Ülkemizin bilinen birinci faili meçhulü Sabahattin Ali… Roman karakterlerinde izini sürebildiğimiz fırtınalı ruh halleri, yuvarlak çerçeveli gözlüklerinin gerisinden keskin bir iz üzere gözlerimizin içerisine ulaşan bakışları, “Ela gözleri, beyaz cildi ve açık renkli dalgalı saçlarıyla mahallenin ‘Sabah Yıldızı’ dediği” (Sönmez, S., 2021), yazınımızın en kıymetli isimlerinden biri.
Memleketine, coğrafyasına ve insanına derin bir sevgi ve daha güzele ulaşma isteğiyle geçirdiği 41 yıllık kısa ömrü ve son yıllarındaki daimi telaşı, huzursuzluğu, yorgunluğu…
Sabahattin Ali, katlinin akabinde uzun yıllar yasaklı kalmış, tıpkı Nazım Hikmet üzere onun yapıtlarını de bulundurmak, okumak yahut yayınlamak sakıncalı görülmüştü. Bu yasaklı yılların akabinde, lakin 1965’te, Varlık Yayınları tarafından Bütün Yapıtları basılmış, yakın vakitte ise ‘Kürk Mantolu Madonna’ ile isminden çokça kelam ettirir olmuştu.
Kendisinin artık hikaye, şiir, roman bütün yapıtlarına kitabevlerinde çokça rastlayabiliyoruz.
Biz ise gelelim İçimizdeki Şeytan’a…
Ömer yirmili yaşlarının başlarında, Darülfünun’da İdeoloji Kısmı’nın uzatmalı talebesi, Ali’nin tanımıyla “ufak tefek, zayıf kolları hudutlu hareketlerle mütemadiyen oynayan, gözleri her şeye keskin bir bakış fırlatan, soluk yüzlü bir genç”tir. Postanede memur olarak çalışıyor ve bir yandan da ‘hikmeti vücudumuzun’, bu dünyaya ne halt etmeye geldiğimizin, insanın yapması gerekenin ne olduğunun karşılığını arıyordur. Bu haddiyle büyük soruların karşısında yeterliden uyguna küçülüp çaresizleşerek, huzursuz.
İçimizdeki Şeytan, Sabahattin Ali, 256 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2024 Hikayenin hemen başında vapurda bir denk gelimle büyülendiği Macide ise doğup büyüdüğü Balıkesir’den piyano okumak için İstanbul’a gelmiş, iç dünyası engin, bağlarında ise hayli sade ve temkinli bir konservatuvar öğrencisidir.
Ömer, kitaba da ismini veren içerideki şeytandan daha en başından itibaren yakını halindedir. Bir mecmuada karşılaştığı “Şeytan” isimli şiiri sesi titreyerek ve bütün içini dökmek isteyen bir adam üzere okur karşısındakilere;
“Onu ben çocukluğumdan,
İlk hayallerimden tanırım.
Yalnız yürüdüğüm zaman
Odur ardımdaki adım.
Onun korkusu, içimde
Ürkek bir dünya yaratan…”
Ve haykırır; “evet, evet onun korkusu… İçimde bu ürkek dünyayı yaratan onun korkusu… Ben bu değilim… Ben başka bir şeyler olacağım… Yalnız bu endişe olmasa… Hiçbir şeyi bana tam ve uygun yaptırmayacağına emin olduğum bu şeytandan korkmasam…”
Kitabın son sayfalarında ise bu diğerine ilişkin, dışarıda olan şeytan, artık ta kendisinindir. Ona ilişkin olan, ‘müdafaasını üzerine almaktan korktuğu bütün hareketlerini yüklediği parçası’dır.
Arkadaşlarına sesi titreyerek okuduğu şiir ve ‘içerideki şeytan’ söylemi, akla çarçabuk Jungiyen yaklaşımın “gölge” kavramını getirir (veya yeniden birebir çarçabuk Freudiyen yaklaşımın “bilinçdışı” kavramını). Kitabın seyri ve vardığı nokta ise kahramanlarımızın yaşadığı yüzleşmeler ile mağdur konumundan çıkıp, ferdî iradelerine (agency) kavuşma seyahatini.
Bu yazıda, Ömer’in bu -tarafları- “arkasındaki adım” olarak tanımlayışından hareketle ve karakterlerin tecrübesini daha yeterli kapsadığını düşündüğüm için “gölge” kavramıyla devam edeceğim. Bir yandan da gölgelerimize varan yolun seyrini, yani “kurban-fail-kurtarıcı” üçgeninden azade bir bakışa-duruşa geçişi konuşacağım. Zira Ömer ve Macide’nin bu seyahati, bizlerin karanlıkta kalmış şeytanlarımıza ve yeniden orada birebir derecede gizli duran irademize ve potansiyel(ler)imize (agency) yapacağımız seyahate dair kılavuz niteliğindedir.
Bu üçgenden çıkıp ben durumuna geçişi, bu sefer tam zıddı akse savrulup dış gerçekliği -mesela Ömer’in ve Macide’nin ziyadesiyle mustarip olduğu yoksulluğu, siyasi iklimi yahut ataerkiyi- minimize etme ve post çağdaş vakitlerin “Bireyin Gücü (veya yeniden onun beceriksizliği)” doktrinini besleme kusuruna karşı uyanık kalmaya çalışarak takip edeceğim.
Romanda bahsi geçen şeytan, kötülük potansiyeliyle korkutur Ömer’i. Ona her şeyi imkansızlığı nispetinde cazip gösteren, olmayacak şeylerin hasretiyle kavuran korkunç bir histir bu. Bütün kötülükleri yapmaya fırsat arayan, ve dahası bu fırsatı giderek yaratan, belirleyici bir his…
Bu haliyle Ömer, kendinde var olan dilekleri, zaafları yahut kırılganlıkları görmek konusunda değilse bile, onları kendine ilişkin kabul etmekte zorlanmaktadır. Kendini ‘kendinden öte ve kötücül bir hissin’ ellerinde tanım eder sık sık ve onunla daimi bir gayret yürütür. Romanın seyrinde ise ensesinde adeta boza pişiren geçim kederi, bir evlilik yapmak, toplumsal statü elde etmek üzere dış dünyanın ziyadesiyle gerçek gerilimlerini yüklenişiyle şeytan ile çabada güçsüzleşir ve giderek daha çok ‘kurban’ halini alır.
Macide ise buna paralel, birinci denk gelimden bu yana atandığı ve atandığı yerle ziyadesiyle gururlandığı ‘kurtarıcı’ rolüne bağlanır.
“Fakat bu birçok şeyler karşısında dayanamayan delikanlı yıkılmadan, perişan olmadan yaşayabilmek için bir insanın yüzde yüz yardımına muhtaçtı ve bunu bilmek Macide’ye gurur veriyor, onu Ömer’e daha çok bağlıyordu. Adeta ağır bir mesuliyetin yükünü omuzlarında hissetmekteydi ve bir insanın mevcudiyetinin bu kadar kuvvetle başka bir beşere ihtiyaç göstermesi okşayıcı bir şeydi.”
Ali’nin, Macide’nin perspektifini ayrıntılandırdığı bu cümlelerde, onu Ömer’e bağlayan şeyin temelde bağlantılarında kurtarıcı rolünde konumlanması olduğunu, bu rolün ise beşere nasıl da önemli ve muktedir hissettirdiğini açıkça görmekteyiz.
Fakat çabucak az ileride, bu okşayıcı his konforsuz bir şeye dönüşür. Romanın lisanıyla tabir edecek olursak, Ömer’in büyük oranda kendi gündeminde oluşu ve Macide’yi aksiyonlarla destekleyemediği bir aşkla sevişi, Macide’de sızı yaratmaya başlar. Bu aks üzerinde yapılanan alakalarda beklendiği üzre madalyonun çabucak başka tarafı, o kuvvetle hissedilen önemli ve muktedir oluşun başka yüzü, ehemmiyetsiz ve etkisiz hissediş ufukta görünür.
“Ömer hiçbir vakit karısını merak ettiğini söylememişti. Ömer birçok seferler karısını fark bile etmiyordu. Onun sevgisi, bütün hisleri üzere ani ve şiddetliydi. Apansızın coşuyor, tahminen dünyada hiçbir insanın muktedir olamayacağı kadar kuvvetle Macide’yi aşk fırtınalarına boğuyor, ama bu tufandan sonra, bazen günlerce, güya konuttaki kadın uzak bir akraba, veya konut sahibi madammış üzere lakayt bir hal alarak muhayyilesinin dünyasına çekiliyordu.”
Sabahattin Ali, bu tabirlerle günümüz sık kullanılanlarından “love bombing” ve “ghosting”e 1940 yılından adeta bir selam verir, kelamlık tarifi niteliğinde tanımları kitabına not düşer ve devam eder;
“Macide bu coşkunluk ve aşk anlarının etkisiyle ona ne kadar yakınlaşsa, içinde mevcut olduğunu inkar edemediği birtakım ihtiyaçların el sürülmeden kaldığını düşünerek bir sızı duymaktan da kendini men edemiyordu.”
O gereksinimler ise yalnızca takviye arayan değil, dayanak de olabilen ve merak edebilen bir insanın gerçek yakınlığı olsa gerek…
Peki Ömer ile Macide’nin kıssası, bize ne anlatabilir?
Hepimizin “iyi taraflarımızı” görmekten memnun olduğumuz fakat “kötü” yahut bir şekilde utanç verici bulduğumuz kısımlarımızı kabul etmekte isteksiz olduğumuz konusunda psikoloji literatürü neredeyse hemfikirdir (Tomley, S., 2017). Nihayetinde sistemimizde hatırı sayılır ölçüde düzenek bizi dış dünyanın olduğu kadar “kendimizin” acı veren taraflarından korumak için de iş başındadır. Yani bu aslında kendiliğimize ilişkin ve pek de mutlu olmadığımız; kimisi utançla, bir kısmı suçlulukla, kırılganlıklarımızla ve bu yüzden çaresizlikle karakterize (bu cümle öteki birçok hisle uzayıp gidebilir) modüllerimizi tanımamak manasına gelir.
Gelin görün ki, biz onları resmen tanımıyor olsak dahi, bu kompleksler var olmaya ve hayatımızı belirlemeye devam eder. İşleyişte örtülü tahminen lakin sonuçlarıyla açık seçik. Biz onları kendimize ilişkin kılmadıkça, onlar bizim “başımıza gelir”. Kurban (veya fail) rolü tam da burada devreye girer.
Ancak Jung’un “kişiliğin gölge yönleri” diye tanım ettiği alan bize ilişkin ve yalnızca “kötü, yakışıksız, kaba, utanç verici, kabul edilemez vb.” içeriklerin meskeni değildir. Jung’un tanımıyla; “sahiplenmekten çekindiğimiz tüm özellikleri barındıran içimizdeki karanlık taraftır” ve orada reddedilenlerle birlikte farkına varılmayanlar da bulunur. “O, bilinçli belleğe kabul etmek istemediğimiz, kabul edemediğimiz her şeydir; içimizde bastırılmış, inkar edilmiş ya da kullanılmayan tüm özellikler ve eğilimlerdir.” diye tanım eder Le Guin gölgeyi. Yani komplekslerimizle birlikte; kendiliğe ilişkin gelişme potansiyeli bulunan, olumlu ve ancak inkarında olduğumuz istikametler de oradadır.
Jung, bireylerin bütüne hizmet eden birçok modülden oluştuğu, gelişime ve güzelleşmeye dair bir dürtüye sahip olduğu fikrindedir. Şeytanlardan bahsediyoruz lakin beşere dair birçok öteki öğretide olduğu üzere burada da yanlışsız davranış geliştirmenin, yetişkin ve olgun bir yapıya yanlışsız ilerlemenin yolu içimizde varlığı elbet şeytanlardan geçer. Zira bilince kabul edilmeyen gölge inkar edildiği oranda güçlenir, yetmezmiş üzere bir de dışarı, ötekilere yansıtılır.
“Benim bir kusurum yok -sorun onlar.”… Tanıdık geldi mi?
Gölge gereçle yüzleşmek, gölgeyi ve ona verilen reaksiyonları şuurlu kılmak olarak tanım edilir. Bu ise onları “dışarıya ilişkin olan ve başımıza gelen” şeyler olmaktan çıkarıp, orada bir yerlerde bize ilişkin olana yaşadıklarımızın aynasından, dürüstçe bakabilmek demektir. ‘Arıza, problematik’ olarak görünenin içerisindeki öznel bedelin yahut nitekim tehlike arz eden potansiyelin kabulüne varmak…
Ömer, kitabın sonunda şöyle söyler arkadaşına (Bu kere onu nitekim önemseyen, daha gerçek bir arkadaştır karşısındaki);
“İsteyip istemediğimi doğru dürüst bilmediğim, ancak sonucu aleyhime çıkarsa istemediğimi argüman ettiğim bu nevi söz ve fiillerimin daimi bir mesulünü bulmuştum: Buna içimdeki şeytan diyordum, müdafaasını üzerime almaktan korktuğum bütün hareketlerimi ona yüklüyor ve kendi suratıma tüküreceğim yerde, haksızlığa, tesadüfün cilvesine uğramış bir mazlum üzere nefsimi şefkat ve ihtimama layık görüyordum. Halbuki ne şeytanı sevgilim, ne şeytanı? Bu bizim gururumuzun, salaklığımızın uydurması… İçimizdeki şeytan pek de kurnazca olmayan bir kaçamak yolu… İçimizde şeytan yok… İçimizde aciz var… Tembellik var… İradesizlik, bilgisizlik ve bunların hepsinden daha korkunç bir şey: hakikatleri görmekten kaçmak itiyadı var…”
Bu sözler onun yorgunluğunun ve kendine duyduğu kızgınlığın etkisinde tahminen biraz serttir olağan, lakin isabetlidir de… Ömer, kendine ilişkin olanın sorumluluğunu üstlenir. Biricik aşkı diye tanım ettiği Macide’den uzaklaşarak kendine döner. Kendiyle karşılaşmak, kendine ilişkin olan şeytanları benliğine asimile etmek üzere…
Macide’nin yüzleştiği yerde ise kendi öfkesi vardır, bir de kendi selameti… Bir öteki yetişkinin akıbetine ve güzel hissedişine dair duyduğu fazlaca sorumluluğun, kurtarıcı olma fikrinin (ve cazibesinin) gerçek dışılığına varır Macide de… Onun üstlenmesi gereken, kendinin akıbetidir.
İçimizdeki şeytan(lar)ı sahiplenmeye varan yol çokça kusurlardan, birçok vakit kayıplardan ve sancılı yüzleşmelerden geçiyor olsa da, daha bütünlüklü ve gerçek bir kendiliğe çıkar. Bu haliyle, daha az sancılı ve kendine de etrafa da daha güzel bir benlik kelam mevzusudur. Bu süreç, bizi dışarıda ziyadesiyle gerçek bir formda var olan berbatlığa karşı da uyanık hale getirir. Zira kelam konusu olan, (kendine ve/veya ötekine) çarpıtmalardan azade bir bakma/görme halidir artık. İdealizasyonlardan yahut zıddı istikametteki değersizleştirmelerden uzak, siyah ve beyazın ortasında uzanan alacalı tarlaların idrakinde, kendine ilişkin olanın -ve bu yüzden kendine ilişkin olmayanın da- kabulünde…
KAYNAKLAR:
A’dan Z’ye Sabahattin Ali, Sevengül Sönmez, Yapı Kredi Yayınları, 2021
Freud Bu İşe Ne Sıkıntısı, Sarah Tomsey, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017
İçimizdeki Şeytan, Sabahattin Ali, Yapı Kredi Yayınları, 2016
Kadınlar, Düşler, Ejderhalar, Ursula K. Le Guin, Metis, 2022